ჭყონდიდელი მღვდელმთავრები

        მარტვილის მონასტერი იყო კათედრა, ანუ, სამყოფელი სამეგრელოს მთავარეპისკოპოსისა, რომელსაც ეწოდებოდა ჭყონდიდელი. „ჭყონდიდი ძველი სახელია მარტვილისა და აქაური მთავარეპისკოპოსიც ამის გამო იწოდება ჭყონდიდლად. . . დიდი უფლება და პატივი ჰქონდა ჭ ყ ო ნ დ ი დ ე ლ ს ძველ საქართველოში, იგი კათალიკოსის შემდეგ პირველი მთავარ ეპისკოპოსი იყო. ჭყონდიდელი იყო მწიგნობართუხუცესიც, ანუ განათლების მმართველი მთელს საქართველოში. იგივე ზრუნავდა ქვრივობლებზე და დევნილებზე და მოახსენებდა ხოლმე მათ გაჭირვებას მეფესა. როცა ქართველი ჯარი საომრად მიდიოდა, ჭყონდიდელი  მათ  წინ  მიუძღოდა ჯვრითა: ომის  დაწყების წინათ  დალოცავდა ჯარსა, უკან დაიწევდა და ზურგის ჯარის უფროსობას კისრულობდა“ (ი.გოგებაშვილი). ჭყონდიდელი მღვდელმთავრები ყოველთვის  აქტიურად მონაწილეობდნენ საქართველოს პოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში. გამოჩენილი სახელმწიფო და კულტურის მოღვაწე ჭყონდიდელები იყვნენ:

      სტეფანე ს ა ნ ა ნოი ს ძე ჭყონდიდელი – მეათე საუკუნის მეორე ნახევრის ქართველი მწერალი, ჰიმნოგრაფი, სასუ ლ ი ე რ ო მოღვაწე, რომელსაც ეკუთვნის აბოსადმი მიძღვნილი ორიგინალური ჰიმნი და სტეფანე პირველმოწამისადმი მიძღვნილი საგალობლის თარგმანი.

        გიორგი ჭყონდიდელი – დავით აღმაშენებლის დროინდელი გამოჩენილი სახელმწიფო მოღვაწე, მწიგნობართუხუცესი – ჭყონდიდელი, სათავეში ედგა მთელ აღმასრულებელ ხელისუფლებას (როგორც დღევანდელი პრემიერ მინისტრი). იყო მეფის აღმზრდელი და უერთგულესი მეგობარიც. თანაავტორია ყველა იმ დიადი საქმისა, რაც დავით აღმაშენებელმა გააკეთა.
        სვიმეონი – საქართველოს პოლიტიკური მოღვაწე XII ს. პირველ ნახევარში. ჭყონდიდელ–მწიგნობართუხუცესი, ბედიელ–ალავერდელი. ეკუთვნოდა დავით აღმაშენებლის მომხრეთა დასს. შირვანის აღების შემდეგ მეფემ საქმეთა გამგებლად იქ სვიმეონი დატოვა.
    ანტონ ჭყონდიდელ–მწიგნობართუხუცესი – საქართველოს სამეფოს ვაზირთუპირველესი 1 2 4 8 – 1 2 5 6 წლებში. ხელმძღვანელობდა საქართველოს მთავრობის იმ ღონისძიებათა შ ე მ უ შ ა ვ ე ბ ა ს ა და განხორციელებას, რომელთა მიზანი იყო დიდი ეკონომიური კრიზისის შენელება. მისი წინადადებით გაღარიბებულ მ ო ს ა ხლე ო ბ ა ს დაურიგდა ეკლესიის კუთვნილი მიწების ნაწილი. მაგრამ ამის გამო მას გადაემტერნენ მაღალი წრეები და ცრუ ბრალდების საფუძველზე დააპატიმრეს და გაუსამართლებლად ჩამოახრჩვეს.
         ანტონ ცაგარელ ჭყონდიდელი – საეკლესიო მოღვაწე. სამეგრელოს მთავრის ოტია დადიანის ვაჟიშვილი. 1777 წელს დაინიშნა ჭყონდიდლად. ჭყონდიდლობდა 1788 წლამდე. ქართულ მწერლობაში ანტონი ცნობილია, როგორც გამოჩენილი მქადაგებელი, რომლის ქადაგებანი ძირითადად ზნეობრივი ხასიათისაა.
         ჭყონდიდის საეპისკოპოსოს მნიშვნელობაზე ნათლად მიუთითებს ის, რომ ერთიანი საქართველოს მეფემ, ბაგრატ IV-ემ თავის საძვალედ მარტვილი აირჩია. საქართველოს ყველაზე ღირსეულმა მეფემ – დავით აღმაშენებელმა კი ჭყონდიდის ეპისკოპოსი თავის პირველ ვეზირად დანიშნა.

        1814 წელს ქართული ავტოკეფალური ეკლესიის გაუქმების შემდეგ, ჭყონდიდის საეპისკოპოსო, ისევე, როგორც მთელი საქართველოს ეკლესია, საქართველოს ეგზარქოსს დაექვემდებარა, მაგრამ 1917 წელს, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, განახლდა ჭყონდიდის ეპარქიაც. იგი ამჟამად მოიცავს მარტვილისა და აბაშის რაიონების ტერიტორიას.

ფაუსტ ნადარაია