თავიდანვე ყოველგვარი გადაჭარბების
გარეშე ვიტყვი: ბევრი რაიონი ვერ დაიკვეხნის ისეთი სახელოვანი შვილებით, როგორც მარტვილი.
გვყვანან გამოჩენილი მეცნიერები, მწერლები, მხატვრები, არტისტები, სპორტსმენები, რომელთა
ღვაწლი მნიშვნელოვანია ერისთვის.
სწორედ მათ რიცხვს მიეკუთვნება ცნობილი მეცნიერი, პედაგოგი და მკვლევარი, პროფესორი
რაფიელ მიხეილის ძე შამელაშვილი.
შარშან ჩემს მიერ შედგენილ და გამოცემულ კრებულში
„ლექსები მარტვილზე“, მეორე განყოფილებაში - „მარტვილის სახელოვანი შვილები“ - შესულია
პროფესორ რაფიელ შამელაშვილის მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები და ფოტო აკაკი შანიძესთან
ერთად.
წიგნის მოცულობითი განსაზღვრულობის გამო, იქ,
რა თქმა უნდა, არ იყო მეტის თქმის საშუალება.
ბევრის თქმას არც ახლა ვაპირებ, მაგრამ ამ საგაზეთო
წერილით მინდა კიდევ ერთხელ მოვიგონო ჩემი კეთილი მასწავლებელი, პროფესორი რაფიელ შამელაშვილი,
რომელიც, სამწუხაროდ, 25 წელზე მეტია ჩვენს შორის აღარ არის.
შესანიშნავი მეცნიერი ქართველოლოგი, ახალი თაობის
კეთილი მოძღვარი, ქუთაისის აკაკი წერეთლის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი,
უმაღლესი სკოლის დამსახურებული მოღვაწე, ბატონი რაფიელ შამელაშვილი დაიბადა მარტვილის
რაიონის სოფელ ბანძაში, სადაც გაატარა ბავშვობისა და სიყმაწვილის წლები. იქვე დაამთავრა
საშუალო სკოლა. აქედან გაიწვიეს სამხედრო სამსახურში, სადაც მოუსწრო კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე სასტიკმა
და სისხლისმღვრელმა ომმა. თითქმის 5 წელი აქტიურად იბრძოდა ფაშიზმის წინააღმდეგ.
სამხედრო სამსახურიდან დემობილიზაციით დაბრუნების
შემდეგ დაამთავრა ქუთაისის სახელმწიფო პედაგოგიური ინსტიტუტი, ასპირანტურა ქართული
ენის მეთოდიკის განხრით (მეცნიერ-ხელმძღვანელი - ვ. თოფურია). სხვადასხვა წლებში მოიპოვა მეცნიერებათა კანდიდატის, დოქტორის სამეცნიერო ხარისხი.
მიიღო პროფესორის წოდება.
იყო მეტად ნაყოფიერი და პროდუქტიული მკვლევარი. გახლდათ 500-ზე მეტი დასახელების
შრომისა და პუბლიკაციის ავტორი. მათ შორის 30-ზე მეტი ცალკე წიგნადაა გამოცემული. შეადგინა
„ენათმეცნიერულ ტერმინთა მოკლე ლექსიკონი“, რომელიც მუდამ საჭირო წიგნად დარჩება.
იყო არა
მარტო კარგი მეცნიერი, არამედ კარგი ადამიანიც.
მე მას მანამდე ვიცნობდი, სანამ მისი სტუდენტი
გავხდებოდი. მის სახლშიც დავდიოდი ქუთაისში, გორის ქუჩაზე. არაერთხელ მისარგებლია მისი
მდიდარი ბიბლიოთეკით...
მართალია, ის უკვე ცნობილი პროფესორი იყო, მე
კი ერთი უბრალო რაიგაზეთის რიგითი კორესპონდენტი ვიყავი, მაგრამ მაინც მეგობრობდა ჩემთან
და ისე მეპყრობოდა, როგორც უმცროს მეგობარს. ერთხელ წიგნზეც კი წამიწერა: „მიგულე ძმად
და მეგობრად“-ო.
და მართლაც, როცა დამჭირდა, ყოველთვის გვერდით
ამომიდგა.
მე არასოდეს დამავიწყდება მისი ამაგი.
როგორც ენათმეცნიერი და ბანძელი კაცი, კარგად
ფლობდა მეგრულ ენას. მახსოვს, როგორი აღფრთოვანებით ლაპარაკობდა აპოლონ ცანავასა და
კორნელი დანელიას მიერ გამოცემულ „მეგრულ ტექსტებზე“, რომელიც უძვირფასეს შრომად მიაჩნდა.
„ვეფხისტყაოსნის“ მეგრულ თარგმანებსაც შევხებივართ., ზეპირად ახსოვდა ეს სტროფი ავთანდილის
ანდერძიდან:
მუს მოგიღანს ინგარდე დო
ჩილამურიშ ღვარით მიშე
ვამოხვადას ვეჸუაფუ
გეჭარილი საქმექ ჟიშე,
წესი ორე ქომოლიში
გაჭირებას ვედეშიშე,
განგებაში გინორთელი
ვეშილებე მუთუნიშე.
იცოდა, რომ ეს თარგმანი მამაჩემს ეკუთვნოდა,
ამიტომ იტყოდა ხოლმე თავისებური ღიმილით: დიდებული თარგმანია, დედანს არ ჩამოუვარდებაო.
საინტერესო მოსაუბრე იყო.
მიყვარდა მისი მოსმენა.
ვინ იცის რამდენჯერ გვისაუბრია მის სამუშაო ოთახში არა მხოლოდ მეგრულ ფოლკლორზე, საერთოდ ლიტერატურაზე,
ქართულ მწერლობასა და კულტურაზე...
ვწუხვარ, რომ ის საუბრები არ ჩავიწერე.
არ შემიძლია აქვე არ გავიხსენო ბატონი რაფიელის მეუღლე, ქალბატონი ნათელა ნიკოლაიშვილი
- რესპუბლიკის დამსახურებული მასწავლებელი, საოცრად კეთილი და გულთბილი ადამიანი, რომლის
სახელი მარადის მოიხსენიება თავისი სათაყვანებელი მეუღლის გვერდით.
აქ ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ პროფესორი რაფიელ შამელაშვილი იყო საქართველოზე
უზომოდ შეყვარებული ბანძელი ქართველი ებრაელი,
ვისაც ეკუთვნის მთელი გულით ნათქვამი ეს სიტყვები:
„-ჩვენ აქ დავიბადეთ, აქ აგვეხილა თვალი,
აქ ამოვიდგით ენა, ვისწავლეთ მტრისა და მოყვრის გარჩევა, ქართველი ებრაელები და ქართველები
ოდითგანვე ერთი ჰაერით სუნთქავდნენ, ერთი პურით იკვებებოდნენ, ერთი წყაროს წყლით იკლავდნენ
წყურვილს... აქ, სოფელ ბანძაში განისვენებენ ჩემი დედ-მამა, ბებია და ბაბუა, მათი წინაპრები
და წინაპართა წინაპრები, მათ ძვლებს ქართული მიწა ინახავს, საქართველო ჩვენი დედააო“.
ახლა, როცა ამ წერილს ვწერ, ჩემს საწერ მაგიდაზე დევს რაფიელ შამელაშვილის წიგნები:
„თანამედროვე ქართული ენის ლექსიკის ოთხი ნაკვეთი“ , „მეტყველების კულტურის ზოგიერთი
საკითხი“ და ლიტერატურული წერილების კრებული „არ გავცვლი სალსა კლდეებსა“. პროფესორ
რაფიელ შამელაშვილს, რა თქმა უნდა, აქვს სხვა წიგნებიც, ასევე უამრავი საჟურნალო და
საგაზეთო სტატიები, ხოლო რაც შეეხება მის „ენათმეცნიერულ
ტერმინთა ლექსიკონს“, მას თავის დროზე მაღალი შეფასება მისცეს ქართველმა და უცხოელმა
სპეციალისტებმა.
სამართლიანად შენიშნავს ალექსანდრე ღლონტი, რომ სამოციან - ოთხმოციან წლებში
საქართველოში თითქმის არ გამოცემულა რომელიმე ავტორის, მეცნიერის, მწერლის ხელშესახები
ნაშრომი, რომლის შესახებ რაფიელ შამელაშვილს თავისი პირუთვნელი აზრი არ გამოეთქვას
რეცენზიათა თუ გამოხმაურებათა სახით. თითქმის ყველა ჟურნალ-გაზეთში იბეჭდებოდა მისი
წერილები, რეცენზიები, ნარკვევები...
აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, ჰყავდა ნაცნობ-მეგობართა დიდი წრე. ყველა პატივს
სცემდა, ყველას უყვარდა.
თუმცა იყვნენ ისეთი კრიტიკოსებიც, რომლებიც მას იმიტომ კი არ აკრიტიკებდნენ,
რომ ჭეშმარიტების დადგენა სურდათ, არამედ იმიტომ, რომ მისთვის ტკივილის მიყენებას ცდილობდნენ.
მახსოვს, ერთხელ ჟურნალ „ცისკარში“ დაიბეჭდა ვახტანგ
პაიკიძის რეცენზია რაფიელ შამელაშვილის წიგნზე „ვეფხისტყაოსნის“ ენის საკითხები.
მართალია, მე ახლა ხელთ არ მაქვს ჟურნალ „ცისკრის“ ის ნომერი, მაგრამ ისედაც
შემიძლია აღვადგინო პაიკიძის რამდენიმე „შენიშვნა“, რომლითაც მას ჰგონია, რომ სარეცენზიო
წიგნის ავტორს დასცინის, სინამდვილეში კი თვითონ იგდებს თავს სასაცილო მდგომარეობაში.
მაგალითად, ვ.პაიკიძეს მოჰყავს ციტატა შამელაშვილის წიგნიდან: „მართალია, არსებობს
ათ და ოცმარცვლიანი შაირიც, მაგრამ რუსთაველი უპირატესობას ანიჭებს სწორედ თექვსმეტმარცვლიანს“-ო.
პაიკიძე ვითომ გაკვირვებულია ამით და ასეთ კომენტარს აკეთებს: დღემდე შაირად
რვა და თექვსმეტმარცვლოვანი ლექსი ითვლებოდაო.
რეცენზენტს არ სცოდნია, რომ შაირი შეიძლება იყოს ათ და ოცმარცვლიანიც. არადა
ქეგლ-ში მაინც რომ ჩაეხედა, იქ უსათუოდ ამოიკითხავდა: „შაირი-ლექსი
ოთხმუხლედი“ (საბა), თექვსმეტმარცვლოვანი (ზოგჯერ ათ და ოცმარცვლოვანიც), ოთხტაეპიანი
ლექსი.
შაირი, რა თქმა უნდა, მარტო რვა და თექმსმეტმარცვლოვან
ლექსს როდი ნიშნავს. მაგალითად, როცა რუსთაველი ამბობს: „გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის,
შაირია ამად კარგი“-ო, მას მარტო რვა და თექვსმეტმარცვლოვანი ლექსი როდი აქვს მხედველობაში,
არამედ ლექსი საზოგადოდ.
რაფიელ შამელაშვილი თავის წიგნში წერს: „ტარიელმა
ნესტანის დავალებით მოკლა ხვარაზმშა მეფის შვილი“.
პაიკიძეს ჰგონია, რომ შამელაშვილი უზუსტობაში
გამოიჭირა და გახარებული წერს: გამოთქმა „ხვარაზმშა მეფე“ უაზრობააო. „ხვარაზმშა მეფე“ ხვარაზმის შაჰის მეფეს ნიშნავსო
და ამით ამასხარავებს, თითქოს სასაცილოდ ხდის ამ გამოთქმას. თუმცა საქმეში ჩახედული
მკითხველი ვერ გაიგებს ვის დასცინის აქ პაიკიძე, შამელაშვილს თუ რუსთაველს. რადგან
„ვეფხისტყაოსანში“ გარკვევით წერია: „დედოფალმან თქვა: ხვარაზმშა მეფეა მორჭმით მჯდომელი“.
ამის შემდეგ ხომ შეიძლება ვიკითხოთ: თუ მართლა,
როგორც პაიკიძე ამბობდა, კურიოზული სასაცილო შეცდომებით იყო სავსე სარეცენზიო წიგნი,
საინტერესოა, რატომ დასჭირდა მას ასეთი წვრილმანებისთვის გამოდევნება?
ჯერ კიდევ მარციალს უთქვამს: „ჩემს წიგნში არის
გარკვეული ღირსებები, არის ნაკლიც, არის შეცდომებიც, სხვანაირი წიგნები არ არსებობენო“.
კარგი იქნებოდა პროფესორ რაფიელ შამელაშვილის კრიტიკოსებსაც ყურად ეღოთ რომაელი
მწერლის ეს სიტყვები.
როგორც ვიცით, პროფესორ რაფიელ შამელაშვილს ერთ
დროს თავს დაესხა კრიტიკოსი თამაზ წივწივაძეც, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ ვერც პაიკიძის
და ვერც წივწივაძის გამოხდომებმა მას ვერაფერი დააკლეს.
რაფიელ შამელაშვილმა თავისი ნაშრომებითა და
ბიოგრაფიით სამუდამოდ დაიმკვიდრა ადგილი ქართულ
სამეცნიერო საზოგადოებაში.
მას არასოდეს დაივიწყებენ მისი კოლეგები და მეგობრები.
მის სახელს მუდამ პატივისცემით მოიგონებენ
მისი მოწაფეები, რომლებიც დღესაც ნაყოფიერად მოღვაწეობენ განათლების სისტემაში თუ სხვადასხვა
სფეროებში.
მარტვილიც მუდამ სათუთად შეინახავს თავისი ღირსეული
შვილის, პროფესორ რაფიელ შამელაშვილის ნათელ ხსოვნას!
ფაუსტ ნადარაია
გაზეთ „მარტვილის“ რედაქტორი
P.S.
მართალია, პროფესორი რაფიელ შამელაშვილი
დღეს ჩვენს შორის აღარ არის, მაგრამ მის საყვარელ საქმეს ღირსეულად აგრძელებს მისი
ქალიშვილი-რუსუდან შამელაშვილი, რომელმაც დიდი
ხანია თავი გამოიჩინა როგორც თანამედროვე ქართული ენის სტრუქტურის და ქართულ-გერმანული
ენობრივი ურთიერთობის ჩინებულმა მკვლევარმა.
ქალბატონი რუსუდანი მამამისივით პროდუქტიული
მეცნიერია. არის წარმატებული ლინგვისტი და მთარგმნელი, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,
პროფესორი. გამოქვეყნებული აქვს წიგნები, მათ შორის ლექსიკონები და სახელმძღვანელოები.
ჩვენი თაყვანისცემა სახელოვანი მამის სახელოვან
შვილს, პროფესორ რუსუდან შამელაშვილ-ზექალაშვილს.
