სისხლიანი წარსული, რომლის დავიწყება არ შეიძლება

                                                       (ისტორია მომავლის სადარაჯოზე)    
      

     საქართველო ახალგაზრდა ფორმირების პროცესში მყოფი სახელმწოფოა, რომელიც უამრავ პრობლემას აწყდება სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის გზაზე. ამიტომ აუცილებელია გავიაზროთ საქართველოს უახლესი ისტორიის ის პერიოდი, როცა ქვეყანამ სახელმწიფოებრივი აღზევებიდან – მოულოდნელი დაცემა განიცადა. მითუმეტეს სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესში ისტორიული გამოცდილების გამოყენება და წარსულში დაშვებული შეცდომების გათვალისწინება აუცილებელია, რათა ხელმეორედ არ იქნას დშავებული იგივე შეცდომები.
   ზოგადად სამეცნიერო პუბლიკაციებში ერთგვარად მოდურია საუბარი იმპერიულ სახელმწიფოთა ძალმომრეობაზე, დიდი სახელმწიფოს მიერ პატარა სახელმწიფოს ჩაგვრასა და შევიწროებაზე, მაგრამ დაუშვებელია მხედველობის მიღმა დარჩეს მეზობელი პატარა სახელმწიფოების თუ ერების მოქმედება, რომელიც გაცილებით საშიში და დამანგრეველი შეიძლება იყოს ვიდრე იმპერიული ინტერვენცია. მაგალითისთვის ავადსახსენებელი „ლეკიანობაც“ გამოდგება, რომელმაც დააჩქარა ქართული სახელმწიფოებრიობის  რღვევა და ხელი შეუწყო მისი, როგორც სახელმწიფოს საერთაშორისო რუკიდან გაქრობას. ვინაიდან თანამედროვე საქართველო 1918-21წწ. დამოუკიდებელი საქართველოს სამართალმემკვიდრეა, ამიტომ მიზანშეწონილად მიგვაჩნია შესწავლი იქნას ის „შავი ხვრელები“, რომლებმაც  I  დემოკრატიულ რესპუბლიკას ძირი გამოუთხარა.

    საქართველო I დემოკრატიული რესპუბლიკის ისტორია ჩვენთვის ერთდროულად საამაყოცაა და ტრაგიკულიც. საამაყოა იმიტომ, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის იდეა პრაქტიკაში სწორედ ამ პერიოდში განხორციელდა, მიღებულ იქნა ქვეყნის ისტორიაში პირველი კონსტიტუცია, ჩამოყალიბდა სხვადასხვა პოლიტიკური ინსტიტუტები, დემოკრატიული ნორმები ამუშავდა და ა.შ. მაგრამ ყველაზე მთავარი მაინც ის არის რომ ქართველი ერი, როგორც სახელმწიფოს მთავარი წარმმართველი ძალა პოლიტიკურ ასპარეზზე სწორედ მაშინ გამოვიდა (თუმცა დროებით). თუკი მანმადე ქვეყნის სვე-ბედს მეფეები, ფეოდალები და დიდგვაროვნები განაგებდნენ, ახლა უკვე ქართველ ერს მიეცა შესაძლებლობა თავად ყოფილიყო წარმმართველი ქვეყნის განვითარების და გაძლიერების. რაც შეეხება ტრაგიკულობას _ მართალია საქართველომ დამოუკიდებლობა მოიპოვა, მაგრამ მისი შენარჩუნება ვერ შეძლო. ჯერ კიდევ ჩანასახოვან მდგომარეობაში მყოფი სახელმწიფო, რომლის მოქალაქეებს ბოლომდე არც კი ჰქონდათ გააზრებული სახელმწიფოს მნიშვნელობა, რუსეთის ბოლშევიკური ინტერვენციის წყალობით დაინგრა და ხუხულასავით ჩამოიშალა.

  თუმცა წინამდებარე პუბლიკაციის მიზანს არ წარმოადგენს საქათველოს I დემოკრატიული რესპუბლიკის ისტორიის ახლებურად გააზრება ან თუნდაც რუსეთის ინტერვენციასა და ანექციაზე საუბარი, რადგან ამაზე ბევრი დაწერილა, არამედ ჩვენი მიზანია საქართველოს ისტორიის აღნიშნული პერიოდის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საკითხზე _ საქართველო-სომხეთის ურთიერთობაზე მსჯელობა, ვინაიდან რუსეთის ინტერვენციას წინ უსწრებდა კავკასიური ერთობის რღვევა, რამაც სავალალო შედეგი მოუტანა, როგორც საქართველოს ისე მთელ კავკასიას.

  გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან რეგიონში, როგორც კავკასიაა, ქართველ ერს წილად ხვდა ცხოვრება, თანაც მუდამ მტრულად განწყობილი მეზობლის გარემოცვაში. მუსლიმანებით „ალყაშემორტყმულ“ კავკასიურ ოაზისში, მხოლოდ ორი ქრისტიანი ერის სულის ძლიერებამ გაუძლო ისტორიულ ქარტეხილებს. ბბედის ირონიაა, მაგრამ საქართველო-სომხეთის ურთიერთობა, ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე, ორი ქრისტიანი ერის ძმობით და თანადგომით (იშვიათი გამონაკლისის გარდა) დიდად ვერ დაიკვეხნის. ბევრი რამის დაწერა შეიძლება საქართველოს მიერ სომხეთისთვის გაწეულ ამაგსა და თანადგომაზე, ასეთივე სიბეჯითით შეიძლება ბევრი რამ დაიწეროს საქარველოსადმი სომხურ ღალატსა და მტრულ დამოკიდებულებაზე. თუმცა მათი ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს. ამიტომ შევეხებით 1918-21წწ. ქართულ-სომხურ ურთიერთობებს, რომელიც დაპირისპირების და ძირგამომთხრელი საქმიანობის ეპოპეას წარმოადგენდა.

   ამიერკავკასიის სეიმის დაშლისა და დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ ამიერკავკასიის სამივე რესპუბლიკა სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის გზას დაადგა. აზერბაიჯანი, როგორც მუსლიმანური სახელმწიფო თურქეთის გავლენის სფეროში მოექცა. სომხეთი და საქართველო კი, როგორც ორი ქრისტიანი ერი ყველანაირი კანონზომიერებით ერთად უნდა მდგარიყვნენ და ძმობის და ერთგულების მაგალითი ეჩვენებინათ. მაგრამ სომხეთმა  საქართველოსთან ურთიერთობაში იმთავითვე კონფრონტაციის გზა აირჩია.

   საქმე ის გახლავთ, რომ სომხეთი ყოველთვის იყო (სამწუხაროდ დღესაც ასეა) საქართველოს ტერიტორიების მიტაცების სურვილით შეპყრობილი და „დიდი სომხეთის“ შექმნის იდეით აღტკინებული და როგორც კი ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი, საერთაშორისო ყურადღებას და თანადგომას მოკლებული საქართველო დაინახა ჩათვალა, რომ ეს იყო საუკეთესო მომენტი თავისი მტაცებლური მადის დასაკმაყოპილებლად. მიზნის მიღწევის იარაღად ოსმალეთის სისასტიკეს გამოქცეული და საქართველოს მიწა-წყალს შეფარებული სომეხი ლტოლვილების გამოყენება დაიწყო. სომხური მხარის დიდი ძალისხმევის შედეგად საქართველოს სომხური მოსახლეობა პრეტენზიას აცხადებდა, როგორც მათ მიერ დაკავებულ ტერიტორიებზე, ისე ქართულ ისტორიულ, კულთურულ, თუ რელიგიურ ძეგლებზე (სამწუხაროდ ზოგიერთი სომეხი „მეცნიერი“ დღესაც მიზანმიმართულად ავრცელებს მსგავს პროვოკაციულ ცნობებს). სომხეთის ხელისუფლების დავალებით საქართველოში ძირგამომთხრელ საქმიანობას ეწეოდნენ სომხური ეროვნული საბჭო, დაშნაკცუთიუნის პარტია, გაზეთები: „ორიზონი“ და „აშხატავორი“. ისინი ავრცელებდნენ ინფორმაციას, რომ საქართველოს ხელისუფლება უყურადღებოდ და არაჰუმანურად ეპყრობოდა სომეხ ლტოლვილებს, რაც მიზნად ისახავდა საქართველოს იმიჯის შელახვას საერთაშორისო არენაზე და სომხური მოსახლეობის საქართველოს წიინააღმდეგ დარაზმვას. როგორც ცნობილია ასეულათასობით სომეხმა ლტოლვილმა შეაფარა თავი ქართულ მიწა-წყალს და ბუნებრივია მათი ყოველმხრივ უზრუნველყოფას „ახლადშობილი“ ქართული სახელმწიფო, მითუმეტეს იმ დროისთვის ეკონომიკურ კრიზისში მყოფი ვერ შეძლებდა. ჲუფრო მეტიც ქართული ეროვნების მოქალაქეები, რომლებიც დაუყოვნებლივ დახმარებას საჭიროებდნენ სახელმწიფოს დაუხმარებლობის გამო უმოწყალოდ იხოცებოდნენ სამცხე-ჯავახეთის სოფლებსა თუ ტყეებში. დაშნაკცუთიუნი კი თავისი გაზეთების მეშვეობით ავრცელებდა პროვოკაციულ ცნობებს: „ენვერი ჟლეტს სომხის ხალხს ოსმალეთში, ხან-ხოისკი ამავე დანაშაულს სჩადის აზერბაიჯანში და ჟორდანიას მთავრობა დემოკრატიულ საქართველოში“. „როდის მოეღება ბოლო ლტოლვილების ჟლეტვას“ და ა.შ. დაშნაკელები საქართველოსთან სისხლიანი დაპირისპირების პროპაგანდასაც არ ერიდებოდნენ: „ეს ჟლეტა უნდა შეწყვეტილ იქნას, ჩვენ არ შეგვიძლია ენვერის დანაშაულობა საქართველოს საზღვარშიაც დავუშვათ. სომხეთის მთავრობა, საქართველოს სომხის მთელი მოსახლეობა, თბილისის ყველა სომხური ორგანიზაციები და ყველა მოქალაქე სომხები არავითარ მსხვერპლს არ  უნდა დაერიდონ და აიძულონ საქართველოს მთავრობა დაუყოვნებლივ შეწყვიტოს სომეხი ხალხის ჟლეტა“. ეს კი უზნეობასთან ერთად საქართველოს საშინაო საქმეებში ჩარევას ნიშნავდა.

  სიტუაცია დღითიდღე იძაბებოდა. სომხეთი საბაბს ეძებდა საქართველოში შემოჭრისათვის და ტერიტორიების მიტაცებისთვის. მწიფდებოდა  ნიადაგი საქართველო-სომხეთს შორის სისხლიანი ომის გასაჩაღებლად (რისი დიდი სურვილი ჰქონდა სომხეთს). საქართველოს ხელისუფლება კი სითუაციის მშვიდობიანი გზით მოგვარებას ცდილობდა. ამისთვის საერთო კავკასიური კონფერენციის ჩატარება და სადაო საკითხების მოლაპარაკების გზით გადაწყვეტა განიზრახა. თუმცა აღნიშნული კონფერენცია სომხეთის მიერ უარყოფილ იქნა, რადგან შავბნელი მიზნების მიღწევაში კომფერენცია ხელს შეუშლიდა.

    „ბათუმის ზავის“ შედეგად, როცა თურქეთის ჯარმა დატოვა ბათუმის და ახალქალაქის ტერიტორიები საქართველოს ხელისუფლებამ საკუთარი საჯარისო ნაწილების შეყვანა დაიწყო მისი უსაფრთხოების და სუვერენიტეტის უზრუნველსაყოფად. სომხეთმა კი ვინაიდან აცხადებდა, რომ ახალქალაქის მაზრა მას უნდა რგებოდა, ამის საპასუხოდ ლორეს ოკუპაცია მოახდინა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ თავხედური მოქმედებისკენ სომხეთს ინგლისის მხარდაჭერამაც უბიძგა, რომლის გავლენის ზონაში იყო მოქცეული ამიერკავკასია იმ დროისთვის და შავ ზღვაში ჰყავდა შემოყვანილი სამხედრო ხომალდები. 

   როგორც აღმოჩნდა სომხეთის ხელისუფლებამ მოახერხა ინგლისის დარწმუნება, რომ რეგიონში მხოლოდ  სომხეთი იყო ერთადერთი პროინგლისური ორიენტაციის მქონე სახელმწიფო, რომლის ინტერესებს საქართველოს ნაციონალისტური მთავრობა ლახავდა და ამ უკანასკნელის შევიწროება სასიცოცხლო აუცილებლობას წარმოადგენდა. ამ იდეის ტირაჟირებისთვის სომხებმა ინგლისურენოვანი გაზეთიც გამოსცეს _ „კავკასიის ფოსტა“, რომელიც საქართველოს საწინააღმდეგო პრპაგანდას ეწეოდა.

  სომხეთის მიერ საქართველოს ისტორიული მიწების ოკუპაციას საქართველოს ხელისუფლებამ დიპლომატიური პროტესტი შეაგება, თუმცა ამან შედეგი, რომ ვერ გამოიღო იძულებული გახდა სომხეთის აგრესიისთვის აგრესიითვე ეპასუხა და სომხეთის ჯარი ომამდე არსებულ პოზიციებამდე დაებრუნებინა. მმაგრამ ინგლისის ჩარევით საქართველოს მთავრობა იძულებული გახდა ომი შეეჩერებინა. უფრო მეტიც ქვეყნისთვის არახელსაყრელ პირობებზე _ „ლორეს ნეიტრალურ ზონად“ გამოცხადებაზე დათანხმებულიყო.

    ლორეს ნეიტრალურ ზონად გამოცხადებაზე თანხმობა საქართველოს ხელისუფლების მხრიდან იძულებული ნაბიჯი იყო, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში საქართველო გარდაუვლი ომის ზღვარზე აღმოჩნდებოდა ინგლის-სომხეთის ერთობლივი ძალების წინააღმდეგ. ამ თანხმობამ კი ერთგვარად შექმნა მშვიდობის ილუზია ორი ქვეყნის ურთიერთობაში.

     თუმცა სომხეთს საქართველოს წინააღმდეგ ძირგამომთხრელი საქმიანობა შემდგომშიც ერთი წუთითაც არ შეუწყვეტიათ. სომხეთის დაუსაბუთებელი პრეტენზიების ნუსხას დღითიდღე ემატებოდა სხვადასხვა ტერიტორიები, რასაც საბოლოოდ ჩიხში შეჰყავდა ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობა. ეს სომხეთის მხრიდან გამიზნულად კეთდებოდა რათა საქართველოს არ მისცემოდა ფეხზე წამოდგომის და ძლიერ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბების შესაძლებლობა. რაც ყველაზე მთავარია სომხური მხარის მოქმედებები არასტაბილურ გარემოს ქმნიდა რეგიონში, რის გამოც ფერხდებოდა საქართველოს აღიარება საერთაშორისო არენაზე. ჶეს ყოველივე კი ხელფეხს უხსნიდა რუსულ იმპერიალიზმს_ განეხორციელებინა რეგიონის კვლავ ანექსია.

   მაშინ როცა დიდი ძალისხმევის შედეგად საქართველოს ხელოსუფლებამ მიაღწია რუსეთის მიერ საქართველოს აღიარებას და 1920წ. 7 მაისს დადებულ ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ მთელ რიგ საკითხებზე შეთანხმებას სომხეთის ხელისუფლება აღნიშნულ ხელშეკრულების წინააღმდეგ გამოვიდა. კერძოდ, სომხეთის საგარეო უწყება რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ ჩიჩერინისადმი გაგზავნილ რადიოტელეგრამაში გამოხატავდა გაკვირვებას თბილისის გუბერნია და ბათუმის ოლქი, ყველა მაზრებითა და რაიონებით რუსეთმა საქართველოს კუთვნილებად რომ გამოაცხადა.  იქვე იყო მინიშნებული, რომ ბორჩალოს მაზრის ნაწილის (ლირეს ნეიტრალური ზონა) და ახალქალაქის მაზრა წარმოადგენდა საქართველო სომხეთს შორის სადაო ტერიტორიას.

    „ლორეს ნეიტრალური ზონა“ ნამდვილად წარმოადგენდა სადაო ტრიტორიას, თუმცა უსაფუძვლოდ, მხოლოდ სომხური მტაცებლური ბუნებიდან გამომდინარე. რაც შეეხება ახალქალაქის მაზრას ის არცერთ დოკუმენტში არ იყო დაფიქსირებული სადაო ტერიტორიად. ამდენად ეს კიდევ ერთ სომხურ სიცრუეს და მტაცებლურ სულისკვეთებას გამოხატავდა. ასევე, ბათუმის ოლქისადმი გამოთქმული პრეტენზიები მეტად „დასაბუთებული“ არგუმენტებით იყო გამყარებული. მიმართვაში ვკითხულობთ: „ბათუმის ოლქში სომხეთი თხოულობს თავის დაკმაყოფილებას ჭოროხის რაიონით, რაც მისცემს მას საშუალებას მიიღოს ყარსი ბათუმის რკინიგზის აშენებით მისთვის სასაცილოდ აუცილებელი ეკონომიკური გასავალი ზღვისკენ“. საქმე ის გახლავთ, რომ მანმადე სომხეთი პარიზის (1919წ-1920წ) და სან-რემოს (1920წ) კონფერენციებზე აცხადებდა, რომ ბათუმისა და მისი ოლქი საქართველოსთან მიერთებას იმ შემთხვევაში დათანხმდებოდა თუ მდ. ჭოროხის გაყოლებით ბათუმამდე და ბათუმიდან რიზესკენ სომხეთს რკინიგზის გაყვანის უფლება მიეცემოდა, ასევე როგორც სარკინიგზო დერეფანი, ისე ბათუმის ნავსადგურის გარკვეული ტერიტორია სომხეთის საკუთრებად გამოცხადდებოდა. ააქ როგორც ვხედავთ საუბარია, რომ სომხეთი თხოულობს თავის კეთილდღეობისათვის ზღვაზე გასასვლელს საკუთრებაში, მაგრამ ეს რომ ქართული მიწაა და რატომ ერგებოდა სომხეთს ამაზე არავინ საუბრობს.

     საქართველოს ხელოსუფლება სიტუაციის დაძაბვას თავს არიდებდა და  პრობლემების დიპლომატიური გზით მოგვარებას ცდილობდა. უფრო მეტიც სერიოზულ დათმობებზეც მიდიოდა. კერძოდ, საქართველო თანხმდებოდა სომხეთს ლორეს გადაცემაზე იმ შემთხვევაში თუკი საერთაშორისო კონფერენციებზე ახალქალაქის მაზრასა და ბათუმის ოლქთან მიმართებაში პრეტენზიებს მოხსნიდა. მმაგრამ სომხური მტაცებლური მადის დაკმაყოფილება მარტო ლორეს არ შეეძლო.

   სომხეთის რეაქციონერ პოლიტოკოსთა ირაციონალური ქმედებები ერთდროულად საფრთხეს უქმნიდა, როგორც საქართველოს ისე თვით სომხეთის სახელმციფოებრიბასაც. იმის მაგივრად, რომ სომხეთის აღმშენებლობისთვის, სომეხი ერის კეთილდღეობისთვის ეფიქრათ და საქართველოს მხარდამხარ ებრძოლათ რუსი და ოსმალო იმპერიალისტების წინააღმდეგ, საქართველოს დაშლა და დამხობა დაისახეს მიზნად. ამან ბუნებრივია აქტუალური გახადა ქართულ პოლოტიკურ წრეებში საქართველოს ტერიტორიაზე ჩასახლებული სომხების თავიანთ ისტორიულ სამშობლოში გადასახლების საკითხი. ამ მხრივ მეტად რაციონალური და წინასწარმეტყველური განცხადება გააკეთა ქართველი ერის ღირსეულმა შვილმა, მუდამჟამს საქართველოს კეთილდღეობაზე მოფიქრალმა სპირიდონ კედიამ: „ეს გადასახლება არის ერთად-ერთი გზა, რომელიც ქართველ-სომეხთა უთანხმოების მიზეზს მოსპობს. ეს არის ერთად-ერთი საშუალება, რომელიც საფუძვლიანად და რადიკალურად გადაჭრის სომხეთის საკითხს და გააქრობს იმ სომხურ იდეას, რომელიც სქართველოს დამხობას და დაშლას ემსახურება. თუ ეს არ იქნება და სომხები, რომლებიც აქ ცხოვრობენ აქვე დარჩნენ სამუდამოდ, მაშინ ყოველთვის მოსალოდნელი იქნება სააყალ-მაყალო მასალის აფეთქება. ერთად-ერთი გარანტია ჩვენი მთლიანობის დასაცავად ჩვენს შინაურ სიმტკიცეში უნდა ვეძიოთ. შეუძლებელია სომეხთა იდეის და ძალის გაბათილება საქართველოში თვით სომხების კეთილი ბუნებით მოხდეს. ამიტომ მუდამ შინაური სიმტკიცისთვის ვიზრუნოთ, მუდამ თვალი გვეჭიროს ფხიზლად, ყოველთვის მზად უნდა ვიყოთ“.

    დიახ! სპირიდონ კედია ჭეშმარიტებას ღაღადებდა, რადგან კარგად ჰქონდა გაცნობიერებული თუ რა საფრთხეები შეიძლებოდა დამუქრებოდა საქართველოს სომხეთის მხრიდან მომავალში (მისი ეს წინასწარმწტყველება ახდა კიდეც, რადგან რუსეთმა საქართველოს ანექსიისთვის სომხები გამოიყენა _ ლორეს ნეიტრალური ზონაში მოაწყო აჯანყების ინსცენირება სომხების მეშვეობით, რითაც „საბაბი“ მიეცა საქართველოს ანექსიის დასაწყებად.) და ეს მოთხოვნა ამ საფრთხეების პრევენციას ისახავდა მიზნად. რადგან ის თვითონ იყო იმ პარადოქსული სითუაციის თვით მხილველი, როდესაც ქართველმა ერმა შეიფარა ათათასობით სომეხი ლტოლვილი, მაშინ ტერიტორიების მიტაცების მიზნით თავს დაესხა სომხეთი საქართველოს. რაზედაც სამართლიანად აღნიშნავდა სახელოვანი მამულიშვილი შ. ნუცუბიძე: „ის ერი, რომლის მიმართ ქართველ ერს უდიდესი დამსახურება აქვს, რომლისთვისაც ქართველ ერს არ შეშურდა უკანასკნელი ლუკმა; ის ერი რომლის მიმართ საქართველოს  ასეთ ძველისძველ თავაზიანობას, ძველ სთუმართმოყვარეობას იჩენდა, ამ ერმა, ან ყოველშემთხვევაში მისმა გაბატონებულმა ნაწილმა, მათმა პილიტიკოსებმა სავსებით დაივიწყა ის ელემენტარული გრძნობა, რომელსაც მადლიერების გრძნობა ეწოდება“.

   სომხური მხარის ასეთი ანტიქართული პოლიტიკის შემდეგ ბუნებრივად ჩნდება კითხვა: იყო თუ არა სწორი გადაწყვეტილება სომეხი ლტოლვილების ამხელა მასის შემოშვება საქართველოს ტერიტორიაზე? საკამათო თემაა, თუმცა ერთი რამ ცხადია ტოლერანტობა და ჰუმანურობა კარგი საქმეა, მაგრამ სახელმწიფოს განვითარებისთვის და ერის გადარჩენი სთვის სხვა ერებისადმი ტოლერანთული პოლიტიკით მოქმედება კი არაა საჩირო, არამედ პრაგმათული და რაციონალური პოლიტიკის გატარებაა აუცილებელი, სადაც უმთავრესი პრიორიტეტი ეროვნული ინტერესების დაცვა იქნება.

  ამრიგად, სომხეთმა რეგიონში საქართველოსთვის და მთლიანად კავკასიისთვის ყველაზე გარდამტეხ მომენტში დესტაბილიზატორის როლი შეასრულა. მან არ მისცა განვითარების საშუალება საქართველოს და ვერც თვითონ მოახერხა განვითარება, რითაც ბუნებრივია ისარგებლეს იმპერიალისტებმა (რუსეთმა და თურქეთმა) და ორივე ქვეყნის ტერიტორია სათავისოდ გაინაწილეს. ეს იყო შედეგი სომხეთის იმ ირაციონალური პოლიტიკისა, რომელსაც შეეწირა მთელი კავკასია. ისტორიამ არაერთხელ დაგვანახა, რომ როცა კავკასიური ერთობა ირღვევა კავკასიას გარე ძალები ეპატრონებიან.

    P.S. სამწუხაროა, მაგრამ გაუმაძღარი აფთარის რისხვას ისევ ვერ გადაურჩა საქართველო.  ისევ ისე როგორც ძველად! სწორედ, მაშინ როცა ყველაზე მეტად უჭირდა, როცა აფხაზეთი იაკრგებოდა სომეხი ჯალათებისგან დაკომპლექსებულმა „ბაგრამიანის“ სახელობის ბატალიონმა, რომელთა სისასტიკის მურვან-ყრუსაც შეშურდებოდა, სისხლის ზღვა დააყენა აფხაზეთში.

     დიახ! ეს ყოველივე ტრაგედიით აღსავსე საქართველოს ისტორიის ერთი სისხლიანი ფურცელია, წარსულის სევდაა, რომლის არც შეცვალა შეგვიძლია და არც დავიწყება შეიძლება. მაგრამ მთელმა ერმა უნდა ვიზრუნოთ რომ ტრაგედია არ განმეორდეს და საქართველოს მომავლის ისტორია სისხლით არ დაიწეროს. ამიტომ დროა შევასრულოთ სულმნათ სპირიდონ კედიას დანაბარები: „მუდამ შინაური სიმტკიცისთვის უნდა ვიზრუნოთ. მუდამ თვალი გვქონდეს ფხიზლად“. რათა ავისმოსურნე მეზობლების (და არა მარტო) გარემოცვაში შევინარჩუნოთ ეროვნული თავისთავადობა და სახელმწიფოებრივი სიმტკიცე. დროა წარსულის გამოცდილება დღევანდელობის სამსახურში ჩავაყენოთ და ისე შევეგებოთ მგზნებარე მომავალს.

ავტორი: ზურაბ ჯამბურია